Σύρω το τοξάρι μ΄ δεξιά, ανοίγουνταν γεράδες*


Παίρω και συρ΄ ατό ζερβά, κλαινίζω* τσι μανάδες.

Για πέει με, λύρα μ΄ έμορφον, πως εγροικάς ατά όλια;

Και το λαλόπο σ΄ το γλυκόν, πως παίρ΄ λαρών* τα πόνια;

Τα πλούτα ας είναι τη ζαγκίν*, κ΄ εσύ τ΄ εμόν ας είσαι,

Σ΄ όλια τα τέρτα μ΄ ση χαρά, μ΄ σύ μοναχόν κανείσαι*,

Η ψη μ΄ τ΄ απέσ΄ όσταν πονεί, όσταν τζιζ΄ το καρδόπο μ΄,

Εσέναν παίρω μετ΄ εμέν και τραγωδώ τ΄ αρνόπο μ΄.

Γεννίγομες κι ουλ χάρουνταν, εσύ έρχες΄ πυρίκ΄ς μας

Κι ους να γερούμ΄ και δάνομε, εσύ χαριεντερίεις μας

Πάππον προς πάππον μετ΄ εσέν έρχομες και θα πάμε

Σουμάδα*, γάμον, φαγοπότ΄, μετ΄ εσέναν ευτάμε.

Λες μας ντ΄ εποίν΄ ναν* τ΄ εμετέρ΄ ΄ς* σα παλαιά τα χρόνια

Κ΄ εσύ θα λες ξαν ουλτς τσι νέοις τ΄ εμέτερα τα πόνια

Λες τη κυρού μ΄ τα έργατα τη μάνας-ι-μ΄ τα δάκρα,

Εσύ κλαινίεις ξενιτεμέντς, πέραν΄ ς σα θαλασσάκρα,

Και ΄ς σο ταφίν εμούν απάν΄ εσύ μοιρολογάς μας,

Εσύ εξέρτς το βάλσαμον, εσύ παρηγοράς μας!

Και λες…και κλαις…και χάρεσαι….

(Πολύκαρπος Χάιτας)

γεράδες = πληγές

κλαινίζω = προκαλώ το θρήνο, κλάμα

λαρών = γιατρεύει

ζαγκίν = πλούσιος

κανείσαι = φτάνεις

σουμάδα = αρραβώνες

εποίναναν = έκαναν
εμετερ΄ ς  = ημέτερα, δικά μας

Η ποντιακή λύρα είναι ένα στενό σε σχήμα κουτιού σώμα (σκάφος) που περιλαμβάνει έναν λαιμό (γούλα) ,ένα κεφάλι (κιφάλ), και ένα καπάκι που καλύπτει το σώμα. Το σώμα της λύρας είτε κατασκευάζεται από ένα ενιαίο κομμάτι ξύλου, είτε αποτελείται από σύνθεση κομματιών ξύλου. Καλύτερες λύρες θεωρούνται όσες κατασκευάζονται από εξαιρετικά πυκνά ξύλα (κοκύμελο=δαμασκηνιά , μουριά και καρυδιά). Όχι σπάνια χρησιμοποιείται και ο κέδρος. Το καπάκι, όμως, φτιάχνεται από ξύλο πεύκου ή έλατο.




Από τον καθηγητή του Α.Π.Θ.  κ. Σαββίδη

Τα μέρη που συνθέτουν την ποντιακή λύρα είναι τα εξής:




1. Το σκάφος: Το ξύλο που κατασκευάζεται το σκάφος μπορεί να είναι μουριά (Morus alba), ή κέδρινο (Juniperus oxycedrus) με μικρή όμως απόδοση σύμφωνα με τους πειραματισμούς που έγιναν. Ειδικά στο κέδρο η ποιότητα του ήχου ελαττώνεται με το χρόνο. Ένα καλό ξύλο θα ήταν από κορομηλιά (Prunus spinoza) ή δαμασκηνιά (Prunus domestica). Από τα παραπάνω ξύλα καλύτερο αποδείχτηκε της δαμασκηνιάς. Από ένα καλό κομμάτι κορμού δαμασκηνιάς μπορούν με σκίσιμο να βγουν τέσσερις λύρες. Ακόμα από τις λύρες που τυχόν θα προκύψουν η απόδοση θα είναι και για τις τέσσερις διαφορετική. Παρά το γεγονός ότι τα δύο δένδρα ανήκουν στην ίδια οικογένεια των ροδοειδών (Rosaceae), είναι δηλαδή μεταξύ τους ξαδέρφια, παραμένει ακόμα αναπάντητο το γιατί η κορομηλιά δεν μπόρεσε να συναγωνιστεί σε ποιότητα ήχου τη δαμασκηνιά (κοκκύμελον):






«η λύρα’ μ εν κοκκύμελον, το τοξάρι’ μ εν ιτέαν


κι ατού σ’ άσπρον το μάγλοπο‘ ς έχω έναν δοντέαν»






Εφόσον αποφασιστεί το ξύλο του σκάφους, η κοπή του δένδρου πρέπει να γίνει από τον Σεπτέμβριο και μετά, όταν θα περιοριστούν στο ελάχιστο οι χυμοί του βλαστού. Την άνοιξη αλλά και το καλοκαίρι που οι χυμοί ρέουν άφθονοι στο βλαστό, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα εμφάνισης σχισμών, γεγονός που θα αχρηστεύσει τελικά το ξύλο.


Το μήκος του σκάφους και κατά συνέπεια το μήκος της λύρας, είναι παραδοσιακά 45 – 60 εκατοστά, το δε πλάτος είναι 7-11 εκατοστά, όσο και το μέγεθος του λαιμού. Στην περιοχή της Ματσούκας (Τραπεζούντα) συναντάμε τις πιο μακρόστενες και υψίφωνες λύρες του πόντου γνωστές και με το όνομα «ζίλ».


2. Το καπάκ’ ή καπάκι: Το καμπύλο καπάκι της λύρας είναι πάντοτε από ξύλο έλατου (Abies cephalonica), μαλακό σχετικά, αλά ανθεκτικό εξ’ αιτίας της εμπότισής του από ρητινώδεις ουσίες. Κατασκευαστικά, μεγάλη προσοχή πρέπει να δοθεί στο κόλλημα του καπακιού στο κυρίως σώμα της λύρας. Με την εφαρμογή μεγάλης πίεσης το καπάκι ισιάζει οπότε χάνεται το καμπύλο σχήμα. Όταν τοποθετηθεί το καπάκι τότε γίνεται και το τελειωτικό γυάλισμα με γυαλόχαρτα ξεκινώντας από το Νο 250 και φθάνοντας προοδευτικά μέχρι 800. Όσο μεγαλύτερο το νούμερο, τόσο περισσότερο λεπτόκοκκο είναι το γυαλόχαρτο και φυσικά η λείανση λεπτότερη.

3. Το παληκάρ’: Είναι ένα σημαντικό εξάρτημα της λύρας το οποίο κρατάει τις χορδές. Για το δύσκολο αυτό καθήκον, την συνένωση δηλαδή των ξύλινων και μεταλλικών στοιχείων του οργάνου, ονομάστηκε παλικάρι. Βρίσκεται στο κάτω μέρος της λύρας και κατασκευάζεται από σκληρό ξύλο τοπικής αμυγδαλιάς (Prunus amygdalus) η οποία και αυτή ανήκει στην ίδια οικογένεια (ροδοειδή) με την δαμασκηνιά και την κορομηλιά. Εναλλακτικά μπορεί να κατασκευαστεί και από δρυ (Quercus sp.) ή σφενδάμν (Acer platanoides) δένδρα με επίσης σκληρό ξύλο αλλά και με μεγαλύτερη ελαστικότητα στο σφενδάμι.
 

4. Η γλώσσα ή σπαρέλ’ ή σπαλέρ’: Από το ίδιο ξύλο αμυγδαλιάς (Prunus amygdalus) κατασκευάζεται και η γλώσσα της λύρας. Αρχικά το ξύλο κόβεται σε λεπτές φέτες τεσσάρων χιλιοστών οι οποίες αφήνονται να ξηρανθούν. Στη συνέχεια και με ειδικό αυτοσχέδιο τρυπάνι ανοίγονται οι τρύπες. Η μεγάλη θερμοκρασία που αναπτύσσεται καίει το σκληρό ξύλο της αμυγδαλιάς προσδίδοντας έτσι ομορφιά και προσωπικότητα στη λύρα. Τελευταία γίνονται δοκιμές και με άλλα σκληρά ξύλα, όπως είναι ο έβενος ή πουρνάλιν (Οιν.) ή απανόζι (Οιν.) ή απανόζ’ (Σάντ., Τραπ., Χαλδ.), από το τουρκ. αμπανόζ, (Diospyros ebenum). Το ξύλο αυτό είναι εισαγόμενο από την Αφρική, ιδιαίτερα μεγάλης σκληρότητας, και μπορούν να κατασκευαστούν με αυτό και άλλα εξαρτήματα, όπως τα ωτία, ο γάιδαρον, και το παλικάρ’ (βλ. παρακάτω).

5. Το κιφάλ’: Είναι η κεφαλή της λύρας και αποτελεί συνέχεια του σκάφους το οποίο είναι μονοκόμματο. Φέρει τα ωτία όπου προσδένονται οι χορδές. Η κεφαλή αδειάζει από το πίσω μέρος με ειδικό πριονωτό τρυπάνι. Οι τρεις τρύπες στις οποίες προσαρμόζονται τα αυτιά ανοίγονται νωρίτερα, πριν το άδειασμα.

6. Τα ωτία: Τα ωτία ή αυτιά είναι οι χορδοδέτες που τεντώνουν τις χορδές. Είναι τρία τον αριθμό όσες και οι χορδές της λύρας. Κατασκευάζονται από ξύλο σφενδάμνου (Acer platanoides) μέσης σκληρότητας κατάλληλο και για λαβές εργαλείων. Έτσι τα αυτιά γίνονται ανθεκτικά, περιστρέφονται αλλά και να σταθεροποιούνται εύκολα. Ένα άλλο επίσης καλό ξύλο για το σκοπό αυτό είναι η καρυδιά (Juglands regia) με μεγάλη αντοχή και ελαστικότητα. Τα ωτία κόβονται με καλούπι κατάλληλου σχήματος και λειαίνονται με στρογγυλά γυαλόχαρτα περασμένα σε τρυπάνι.

7. Η γούλα: Είναι ο λαιμός της λύρας και παρεμβάλλεται μεταξύ κεφαλής και σκάφους. Το τμήμα αυτό λεπταίνει με ειδικό μαχαίρι και λειαίνεται με γυαλόχαρτα. Από το λαιμό κρατάει ο λυριτζής τη λύρα με το αριστερό (συνήθως) χέρι ενώ με το δεξί κρατά το τοξάρι.


8. Τα τρυπία: Στο σκάφος υπάρχουν 4 τρύπες (τρυπία) 2 πάνω κοντά στο λαιμό και δύο κάτω κοντά στη βάση. Ανοίγονται με πυρωμένη χάλκινη ράβδο γι’ αυτό και έχουν μαύρο χρώμα εσωτερικά. Η κατεύθυνση διάνοιξης στο επάνω ζεύγος είναι λοξή από πάνω προς τα κάτω, ενώ στο κάτω ζεύγος αντίστροφα.


9. Τα μάγ’λα: Τα μάγουλα είναι οι δύο πλαϊνές πλευρές του σκάφους. Όπως αναφέρθηκε, η κάθε πλευρά φέρει δύο τρύπες μια στο επάνω και μια στο κάτω μέρος, δηλ. στο σύνολο τέσσερες.


10. Η ράχια: Η ράχη είναι η πίσω πλευρά του σκάφους. Από κατασκευή είναι η ανθεκτικότερη πλευρά και με αυτή την πλευρά ακουμπάμε τη λύρα. Η άλλη πλευρά η οποία φέρει τις χορδές και τα άλλα εξαρτήματα είναι εκ των πραγμάτων περισσότερο ευαίσθητη και επομένως περισσότερο προστατευόμενη.


11. Ο γάϊδαρον: Είναι ένα μικρό εξάρτημα, σε σχήμα αντίστροφου ύψιλον. Κατασκευάζεται από αμυγδαλιά ή άλλο επίσης σκληρό ξύλο (έβενος). Επάνω του ακουμπούν οι χορδές. Ακριβώς κάτω από το γάϊδαρο και μέσα στο σκάφος βρίσκεται ο στύλος, ο οποίος και τον στηρίζει. Από τον λαιμό (γούλα) μέχρι το σημείο όπου τοποθετείται ο γάϊδαρος ήταν τα δύο τρίτα του μεγέθους της λύρας χωρίς το κεφάλι.

12. Τα κόρδας: Είναι οι χορδές της λύρας. Αρχικά ήταν αποξηραμένα έντερα ζώου, έπειτα έγιναν μεταξωτές και από το 1920 μεταλλικές. Σήμερα χρησιμοποιούνται οι ίδιες, όπως και στο βιολί. Οι δύο πρώτες από δεξιά έχουν το ίδιο πάχος ενώ η τρίτη (αριστερή) είναι λεπτότερη.


13. Τα ρωθώνια ή σκωλέκια: Στο καπάκι του σκάφους υπάρχουν 8 τρύπες ανά ζεύγη. Η διάνοιξή τους γίνεται αρχικά με πυρωμένη χάλκινη ράβδο. Στη συνέχεια, τα 2 κεντρικά ζεύγη συνενώνονται ανά δύο μεταξύ τους με μία καλλιτεχνική σχισμή και δημιουργούν έτσι τα ρωθώνια ή σκωλέκια. Δηλαδή τα ρουθούνια ή σκουλήκια προέρχονται από την συνένωση των 4 κεντρικών οπών στο καπάκι ανά δύο, παράλληλα με τον κατά μήκος άξονα της λύρας. Η καλλιτεχνική αυτή σχισμή γίνεται με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία και με ειδικό καμπύλο ξυράφι. Φέρουν αυτό το όνομα εξ’ αιτίας του επιμήκους σχήματός τους.


14. Το στυλάρ’ ή στουλάρ’: Είναι ένα όρθιο ξύλο που βρίσκεται μέσα στο σκάφος της λύρας. Από τη μία πλευρά ακουμπάει στην πλάτη και από την άλλη στο καπάκι, κάτω ακριβώς από το γάϊδαρο συνήθως στο μέσον ώστε να ξεχωρίζει τις ψιλές φωνές από τις χαμηλές (ζίλ – καπάν). Κατασκευάζεται από σκληρό ξύλο αμυγδαλιάς.


15. Το τοξάρ’: Το τοξάρι συνοδεύει τη λύρα και γίνεται από σκληρό ξύλο ήμερης κρανιάς (Cornus mas). Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ακόμα για το σκοπό αυτό το ξύλο της ιτιάς (Salix alba) λιγότερο σκληρό αλλά περισσότερο όμως ελαστικό. Στην άκρη του προσαρμόζεται ξύλο καρυδιάς για να συγκρατεί τις τρίχες οι οποίες προέρχονται από ουρά αρσενικού άλόγου. Οι φοράδες δεν είναι κατάλληλες καθόσον τα ούρα τους εύκολα έρχονται σε επαφή με τις τρίχες τις ουράς με αποτέλεσμα τα περιεχόμενα οξέα να τις αδυνατίζουν.




Η λύρα είναι ένα παραδοσιακό όργανο του Πόντου με συνεχή όμως εξέλιξη εφόσον παραμένει πάντα επίκαιρο και η μουσική του αγγίζει όλο και περισσότερο τους νέους. Οι παραπάνω πληροφορίες δεν αποτελούν συνταγή και ανήκουν στον Χαράλαμπο Παπαδόπουλο ο οποίος κατάγεται από την Πάφρα του Πόντου.