ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΖΥΗ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

“Ο Γεώργιος Βιζυηνός, το θέατρο και ο Ερρίκος Ίψεν”

Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος - Συγγραφέας

Αφιερώνεται
στη Μαρία
και στο Χρίστο, που αγαπούν το θέατρο και το Γ. Βιζυηνό.

Πρόλογος

Αναδιφώντας τα σχετικά με το Γεώργιο Βιζυηνό στοιχεία της ζωής και του έργου του, συχνά βρίσκεσαι μπροστά σε εκπλήξεις. Κατανοείς πόσο λίγο ξέρουμε το πνεύμα του μεγάλου άγνωστου Θρακιώτη δημιουργού. Πόσο συνολικό πνεύμα ήταν. Αυτό καθιστά περισσότερο επιτακτική και επείγουσα την ανάγκη για μια συνολική προσέγγιση του έργου του, του λογοτεχνικού, του επιστη­μονικού, του φιλοσοφικού. Μια πλευρά του Βιζυηνού είναι η σχέση του με το θέατρο και με τον Ερρίκο Ίψεν. Στο πρώτο μέρος της εργασίας μας αυτής αφού περιγράψουμε το θέα­τρο στην Ελλάδα το 19ο αιώνα, εξετάζουμε τη σχέση του Βιζυηνού και την ασχολία του με το θέατρο. Τέλος, διερευνούμε τον τρόπο εισαγωγής του Ίψεν στην Ελλάδα. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μεταφέρουμε στη σύγχρονη νεοελλη­νική την εργασία του Βιζυηνού "Ερρίκος Ίβσεν", που δημοσιεύτηκε στην "Εικονογραφημένη Εστία" το 1892 και είναι η πρώτη εργασία για τον Ίψεν στην Ελλάδα. Η εργασία κλείνει με ορισμένα σχόλιά μας, σχετικά με την πρωτοπόρα αυτή εργασία του Βιζυηνού, που πιστοποιεί όχι μόνο τη σχέση του Θρακιώτη δημιουργού με το ιψενικό πνεύμα αλλά και με την ευρωπαϊ­κή πνευματική κίνηση και ζωή ευρύτερα.

Ξάνθη, Μάρτιος 1998.

(1)

Ο Τόμας Ντούλης σε μια σύντομη εργασία του "Το σύγχρονο Ελληνι­κό θέατρο" (εκδ. Κέδρος) γράφει: “Μετά την επανάσταση του 1821, παρουσιάστηκε στο νέο βασίλειο άλλο ένα παράδειγμα της Ελληνικής "ασυνέχειας". Επί αρκετές δεκαε­τίες οι θεατρικοί συγγραφείς έγραφαν τα έργα τους στην καθαρεύουσα. Αυτή η φαναριώτικη παράδοση, που ήταν σχεδόν αιχμάλωτη του αρχαί­ου πολιτισμού, είχε σαν έναν από τους κανόνες της την αντίληψη ότι η Ελλάδα είναι αποκλειστικά και μόνο κληρονόμος του υπέροχου παρελ­θόντος της. Η δημοτική παράδοση αντίθετα, έφερνε μαζί της μιαν άλλη αλήθεια: Η Ελλάδα η σύγχρονη είναι κράμα πολλών συνεισφορών και αποτέλεσμα πολλών αιτίων. Αν δεν είχε υπάρξει ο Αντώνιος Μάτεσις και 'Ό Βασιλικός" του, όλη η δημιουργία των πρώτων δεκαετιών μετά την επανάσταση θα ήταν για μας κρυμμένη πίσω από ένα φοβερό εμπό­διο, το γλωσσικό παραπέτασμα. Δυστυχώς, όσο περνάει ο καιρός, τόσο οι μάταιες προσπάθειες εκείνων των καλοπροαίρετων συμπατριωτών μας φαίνονται θλιβερές, ξένες προς εμάς, στερημένες από βαθύτερο νόημα κι ανθρώπινη ζωντάνια. Στο τέλος του 19ου αιώνα με την άνοδο του δημοτικισμού, σοβαροί θεατρικοί συγγραφείς άρχισαν να παρου­σιάζουν έργα τους στην εθνική γλώσσα.” Θα επιχειρήσουμε, μέσα σ' αυτό το γενικό πλαίσιο, να διερευνήσουμε τη σχέση του Γεώργιου Βιζυηνού με τα θεατρικά πράγματα της εποχής του και κύρια σε σχέση με την παρουσίαση του Ερρίκου Ίψεν στο ελληνικό κοινό.

(2)

Δεν είναι πολύ γνωστό πως ο Γεώργιος Βιζυηνός είχε ιδιαίτερες σχέ­σεις με το θέατρο, τη θεατρική τέχνη και πριν μεταβεί στην Ευρώπη, αλλά πολύ περισσότερο μετά την οριστική επιστροφή του στην Ελλάδα. Το Σεπτέμβρη του 1873 ο Βιζυηνός βρίσκεται στην Αθήνα, μαθητής στο γυμνάσιο της Πλάκας, στην τελευταία τάξη, ήδη εικοσιτεσσάρων χρονών. Μαζί του κουβαλά τον "Κόδρο", που στα 1874 υποβάλλει στο Βουτσιναίο διαγωνισμό, όπου βραβεύεται με εισηγητή το γιατροφιλόσοφο και φαρμακολόγο Θεόδωρο Αφεντούλη. Την ίδια χρονιά ο Βιζυηνός αποφοιτεί από το Γυμνάσιο και εγγράφεται στη φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Απογοητεύεται, όμως, και το Σεπτέμβρη του 1875 παίρνει αποδεικτικό σπουδών και τον άλλο μήνα φτάνει για σπουδές στη Γοτίγγη. Το Μάη, λοιπόν, του 1875, πριν από την αποχώρηση του, συμμετέχει στο Βουτσιναίο διαγωνισμό με τη (χαμένη) πεντάπρακτη τραγωδία "Διαμάντω", με εισηγητή τον Αφεντούλη, που δε βραβεύεται. Η αποτυχία αυτή δεν εμπόδισε το Βιζυηνό να συμμετάσχει στο Βουτσιναίο την επόμενη χρονιά με την ποιητική συλλογή "Άραις, Μάραις, Κουκουνάραις" που βραβεύεται. Στην Ευρώπη ο Βιζυηνός έζησε δέκα χρόνια περίπου, Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία. Στη Λειψία, ανάμεσα σε άλλους, παρακολούθησε το Ribbeck για Αρι­στοφάνη, Curtius για ιστορία αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Lipsius για Ασχύλο, ενώ από τον Overbeck διδάχτηκε ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης και μυθολογία.

“Παράλληλα, παρακολουθούσε την πνευματική ζωή της Γερμανίας, μελετούσε τα κείμενα των Γερμανών κλασικών και τα νεότερα κείμενα κι η καρδιά του φούσκωνε από δημιουργική ορμή” (Ι. Μ Παναγιωτό-πουλος). Ας δούμε πιο συγκεκριμένα τις επαφές του Βιζυηνού με την πνευμα­τική ζωή της τότε Ευρώπης. Ο Ρόντερικ Μπήτον (στο άρθρο του "Ο Βιζυηνός και ο Ευρωπαϊκός ρεαλισμός") σημειώνει: "Οι Έλληνες συγγραφείς των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, μεταξύ των οποίων και ο Βιζυηνός είχαν σαφώς υπόψη τους τη διεθνή εξέλιξη του λογοτεχνικού ρεαλισμού, και θα υποστήριζα, ότι ο Βιζυηνός ήταν ο πρώτος που την εκμεταλλεύτηκε και διεύρυνε μ' ένα πρωτότυπο και ξεχωριστό τρόπο" και παρακάτω συμπληρώνει: "Το μεγαλύτερο μέρος του Ευρωπαϊκού ρεαλισμού το οποίο επικεντρώνεται, όπως η Ελληνική ηθογραφία, στην αγροτική ζωή, χρησιμοποιεί τις συμβάσεις του ρεαλισμού ακραία με σκοπό να τις ανατρέψει, κι αυτό ακριβώς κάνει και ο Βιζυηνός". Μπορούμε να αναφέρουμε τη σχέση του και τη γνωριμία του με τα έργα των Γκαίτε, Σίλερ, Σαίξπηρ, του Βάγκνερ και Χάινε. Ειδικότερα ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος γράφει: "Ενδιαφέρεται και για τη μουσική. Προσπαθεί να συλλάβει την ουσία του έργου του Wagner. Βυθίζεται στα βιβλία του Nietzsce... Ύστερα από τη γερμανική “παιδεία” η πολυτά­ραχη πνευματική ζωή του Παρισιού. Ο Βιζυηνός ζει τη στερνή περίοδο του ρομαντισμού". Ο Κώστας Θρακιώτης, εξάλλου, καταλήγει σ' ένα λογικό συμπέρα­σμα: "Ιδιαίτερα τον έθελγε η Ψυχολογία και η Αισθητική που αφιερώ­θηκε σ' αυτές με αληθινό επιστημονικό πάθος. Μα τα ενδιαφέροντα του πλαταίνουν και δεν εξαντλούνται στην τυπική παρακολούθηση μόνο των σπουδών.

Κανένας στην εποχή του δε στάθηκε τόσο πλούσια μορ­φωμένος και καλλιεργημένος όσο ο Βιζυηνός. Σαν "άνθρωπος πλήρης" με την κυριολεξία της λέξης, είχε ακριβή συνείδηση της αξίας που προσφέρει η πολύπλευρη πνευματική ολοκλήρωση- αισθητική, λογοτε­χνική, φιλοσοφική και κοινωνική. Παρακολουθεί θέατρο, μουσική, εικαστικές τέχνες. Γίνεται πραγματικός κοσμοπολίτης". Όλα τούτα, πολύ εύστοχα, μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε σε δύο μεταγενέστερες εργασίες του Γ. Βιζυηνού: "Ερρίκος Ίβσεν" (1892) και "Ανά τον Ελικώνα - Βαλλίσματα" (1894), δημοσιευμένες και οι δύο στην "Εικονογραφημένη Εστία". Για την εργασία του σχετικά με τα βαλλίσματα, τις μπαλάντες, όπως είναι γνωστές σε μας σήμερα, θα είμαστε πολύ συνοπτικοί, εξετάζοντας μόνο τη σχέση του με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο Βιζυηνός στην εργασία του αυτή εξετάζει τη γένεση του βαλλίσματος, αναφέρεται σε ελληνικά παραδείγματα και στη συνέχεια επιμένει σ' άλλες χώρες της Ευρώπης: Ιταλία, Γαλλία, Προβηγκία, Σκωτία, Αγγλία, Σκανδιναβικές χώρες, Γερμανία. Μεταφράζει πολλές μπαλάντες λαϊκές αλλά και επώ­νυμων δημιουργών (Δάντη, Πετράρχη, Γκέτε, Χάινε, Ούλαντ). Ανάμεσα τους ένα Σκαλδινό βάλλισμα, δύο Νορβηγικά και ένα επίσης Σουηδικό. Ο Κωστής Παλαμάς, σχετικά με την εργασία αυτή του Βιζυηνού για τα βαλλίσματα, σημειώνει: "Στη φιλολογική "Εστία" του 1894 ο Βιζυηνός μέσα σε μιαν πλατιά απλωμένη ιστορική και καλολογική μελέτη για τα Βαλλίσματα, μας παρουσίασε μεταφραστικά δείγματα πολλών ποιημά­των του είδους αυτού, μας εξήγησε την τεχνική και την αισθητική τους, και τίτλος τιμής είναι γι' αυτόν πως έμπασε μέσα στην ποίησή μας τα βαλλίσματα και με το νόημα και με την ανάπτυξη που δίνει στην μπα­λάντα ο κοσμοξακουστός στοχαστής."

(3)

Ο Γεώργιος Βιζυηνός "κατά καιρούς απήγγελλε ποιήματά του στην Αθήνα και μια φορά στο Παρίσι, προκειμένου να γνωριστεί με τους φιλολογικούς κύκλους", σημειώνει η σημαντική ερευνήτρια Κυριακή Μαμώνη. Από σχετικό άρθρο της (στο αφιέρωμα του περιοδικού "Διαβάζω", τ. 278/9-1-92, "Νέα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Βιζυηνού") πλη­ροφορούμαστε για τη θεατρική δραστηριότητά του. Για τα θέματα αυτά καταφεύγουμε και στο μοναδικό βιβλίο 'Το αρχαίο θέατρο στη Νέα ελληνική σκηνή, 1817-1932", 1976 του Γ. Σιδέρη. Έτσι θα παρακολουθήσουμε τη θεατρική παρουσία του Βιζυηνού πριν από την εργασία του για τον Ίψεν. Στις 29 Απριλίου 1882 ο Βιζυηνός πρωταγωνίστησε στην κωμωδία του Δ.Α. Κορομηλά "Κακή Ώρα", σε παράσταση που δόθηκε στα ανάκτορα μπροστά στους βασιλιάδες και άλλους επισήμους. Μετά την παράσταση, στο δείπνο που ακολούθησε, απάγγειλε ποιήματά του. Και για την παράσταση και για τις απαγγελίες τις επόμενες μέρες δημοσιεύτηκαν σχόλια εναντίον του Γ. Βιζυηνού. Λίγα χρόνια μετά, στα 1888 αναφέρεται παράσταση του ερασιτεχνικού θιάσου Δ. Κορομηλά με την "Αντιγόνη" στα αρχαία, με την ευκαιρία της 25ετίας του Γεωργίου Α'. Η σκηνοθεσία ήταν του Κορομηλά και βοηθός ήταν ο Γ. Βιζυηνός, που δίδασκε “αισθητική ανάλυση" ή σε “αισθητική ερμηνεία Γ. Βιζυηνού”. Από τις πληροφορίες που έχουμε, τα ίδια χρόνια ο Γ. Βιζυηνός ήταν "γυμναστής των ηθοποιών" του θιάσου του Δ. Κορομηλά. Τέλος, στα 1890 ο Βιζυηνός διορίζεται καθηγητής της ρυθμικής και της δραματολογίας στο Ωδείο της Αθήνας. Ο διευθυντής του, ο Γεώργιος Ν. Νάζος, είναι πολύ στενός φίλος του. Η Κυριακή Μαμώνη σημειώνει ότι "έγινε διευθυντής του δραματικού τμήματος του Ωδείου Αθηνών".

Μετά απ' όλα τα στοιχεία αυτά, μάλλον, δεν πρέπει να συμφωνήσουμε με τον Παν. Μουλλά, που θεωρεί "περιστασιακή" την απασχόληση του Βιζυηνού με το θέατρο.
(4)

Για να αξιολογήσουμε τη σημασία του άρθρου του Βιζυηνού για τον Ίψεν, δημοσιευμένο στα 1892, αναφέρουμε την παρατήρηση του Κωστή Παλαμά ("Εφημερίς", 20 Ιουλίου 1892) την ίδια χρονιά που δημοσιεύτηκε (να λάβουμε υπόψη ότι στις 14 Απριλίου 1892 ο Βιζυηνός εκγλείεται στο "Δρομοκαΐτειον θεραπευτήριον"). Γράφει, λοιπόν, ο Παλαμάς: “Ποίος δεν ανέγνωσεν εν τη "Εστία" την ακριβολόγον μελέτην του περί του Ίψεν, του μεγάλου δραματογράφου της Νορβηγίας, πρώτην φοράν γνωριζομένου επισταμένως εις το ελληνικόν κοινόν;” Στις μέρες μας ο Παν. Μουλλάς, ο σημαντικότερος σύγχρονος μελετητής του έργου του Γ. Βιζυηνού θεωρεί "χαρακτηριστικό" το άρθρο αυτό για τον Ίψεν, ενώ σε άλλο σημείο της εισαγωγής του γράφει: “Αλλά και στο κατώφλι του Φρενοκομείου ο Βιζυηνός - λαογράφος επιμένει. Όταν στα 1892, γράφοντας για τον Ίψεν, επαινεί τους Νορβηγούς Ρ. Ch. Asbjoernson και Joergen Μοe που συνέλεξαν "παλαιάς του λαού παραδόσεις και παραμύθια", ελπίζει ακόμη "ότι και εν Ελλάδι ποτέ θα γείνη τοιαύτη τις ενιαία εργασία" εις τίνας αυτών αρετάς οφείλουν οι δύο μνησθέντες συλλογείς την επιτυχίαν του έργου, ίνα και παρ' ημίν εις τοιούτους μόνον άνδρας ανατεθή η εκτέλεσίς του". Η σημασία της παρέμβασης αυτής του Βιζυηνού μπορεί να εξετασθεί σε δύο επίπεδα: θέατρο και νεοελληνικός πολιτισμός. Και στα δύο, το πρωτοποριακό Βιζυηνό πνεύμα αναδεικνύεται. Στα 1892, που δημοσιεύτηκε το άρθρο και ο Βιζυηνός εγκλείεται, ο Ερρίκος Ίψεν είχε ήδη φτάσει στο απόγειο της δόξας του. Από το 1849-50 που γράφει σε ηλικία 21 ετών τον "Κατιλίνα" και ανεβαίνει στη Χριστιανία, το σημερινό Όσλο, ύστερα από μια ενδιαφέρουσα και έντονη ζωή, μακρόχρονα ταξίδια, ως το 1891 που επιστρέφει στη Νορβηγία και ζει ως τις 23 Μαΐου 1906 στη Χριστιανία οπότε πεθαίνει, ο Ίψεν έγινε εκφραστής του "προβληματισμένου" ή "νατουραλιστικού" θεάτρου.

Ο ίδιος στα 1882, τη χρονιά που ανέβηκαν οι "Βρυκόλακες" το σημαντικότερο νατουραλιστικό δράμα", L. R. Furst και Ρ.n.Skrine, Νατουραλισμός") γράφει ο Ίψεν: “Η πρόθεσή μου ήταν να προσπαθήσω να δώσω στον αναγνώστη την εντύπωση ότι δοκιμάζει ένα κομμάτι από την πραγματικότητα. Τίποτε, όμως, δε θα βοηθούσε περισσότερο την πρόθεση αυτή από την παρεμβολή των ιδεών του συγγραφέα στο διάλογο... Σε κανένα, εξάλλου, έργο μου ο συγγραφέας δεν είναι τόσο ξένος, τόσο τέλεια απών". Ο Κωστής Παλαμάς (που εκτός από κριτικός της λογοτεχνίας, ήταν και πρωτοποριακός κριτικός θεάτρου, όπως ο Κ. Γεωργουσόπουλος σημειώνει,"Ο Παλαμάς κριτικός του θεάτρου", περ. "Η Λέξη", τ.144/1993) σε άρθρο του 1902 "Η Ηθική του θεάτρου" γράφει: "Και οι δύο κορυφαίοι της Σκανδιναβικής ψυχής, ο ασύγκριτος Ίψεν και ο Βγιόρνσον, φέρουνε στην σκηνή τα μεγάλα προβλήματα της κοινωνικής ηθικής και των ατομικών δικαιωμάτων, και πολλές φορές μονομαχούνε με τα έργα του, και ξετυλίγουν, τούτος τα υπέρ, εκείνος τα κατά μιας ιδέας". Στο ίδιο κείμενο, παρακάτω:. “Αλλά στέκουν πιο ψηλά τ'αναστήματα του Αισχύλου, του Σαίξπηρ, του Ίψεν (περιορίζομαι στα δύο-τρία πρότυπα του δραματικού ύψους)" φαίνεται η βαθιά εκτίμηση που δείχνει ο Παλαμάς προς τον Ίψεν. Εξάλλου, σε κείμενο του 1906 ο Παλαμάς στο "Γράμμα για τον Ίψεν" αναφέρεται στο ρόλο του Ίψεν στην Ελλάδα: “Τελειώνω σημειώνοντας, πως αν είναι γραφτό, γλήγορα ή αργά, να ξανανθίσει σ' εμάς εδώ δραματική Τέχνη άξια- και κάποια καλά σημάδια εδώ και λίγα χρόνια μας λένε πως δεν πρέπει ν' απελπιζόμαστε- οι αντιπρόσωποι της τέχνης αυτής, και οι πιο πρωτότυποι και οι αγνότεροι ακόμα της ρωμαίικης ψυχής αντίλαλοι, θα είναι περισσότερο του Ίψεν απόγονοι όσο δε θα είναι του Βερναρδάκη ή του Ραγκαβή".

Ποια είναι τα "καλά σημάδια" θα δούμε στη συνέχεια. Ο Νίκος Σβορώνος ("Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας") μιλώντας για την τελευταία εικοσιπενταετία του 19ου αιώνα γράφει: “Οι μεταβολές της ελληνικής οικονομίας ανάμεσα στα χρόνια 1875 και 1909 τροποποίησαν βαθιά τις σχέσεις των κοινωνικών ομάδων, και, προκαλώντας τη γένεση άλλων, τόνισαν τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις. Η ελληνική αστική τάξη ξεπερνά για πρώτη φορά το εμπορευματικό στάδιο... Την πληθώρα των κομμάτων, που είχαν κέντρο ένα ισχυρό αρχηγό χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα, διαδέχονται, από το 1880 περίπου, δυο πολιτικοί σχηματισμοί με σαφέστερες τάσεις τα προδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης, οι διανοούμενοι και μεγάλο μέρος του λαού συγκεντρώνονται γύρω απ' το Χαρίλαο Τρικούπη· οι συντηρητικοί κι οι δυνάμεις του παλιού πολιτικού κόσμου συγκεντρώνονται γύρω απ' τον Κουμουνδούρο”. Όσον αφορά τα πολισμικά προβλήματα ο Ν. Σβορώνος διαπιστώνει ότι "Το βασικό πρόβλημα είναι η αναζήτηση μιας συνολικής εποπτείας του Ελληνισμού κατά βάθος και πλάτος... Η γενιά του 1880 κατανοεί καθαρά τους δεσμούς ανάμεσα σ' αυτά τα διασκορπισμένα στοιχεία, τα τακτοποιεί σε μια συγκροτημένη διδασκαλία, βασισμένη στη γλωσσολογία, επιστήμη νέα, και δίνει στη θεωρία πρακτική, και μάλιστα πολιτική, θεμελίωση. Το κίνημα του δημοτικισμού γίνεται το κεντρικό πρόβλημα της ελληνικής πνευματικής ζωής ως το τέλος του πρώτου παγκόσμιου πολέμου και προκαλεί ως τις μέρες μας ζωηρό ενδιαφέρον.

Το κίνημα του δημοτικισμού, συλλογικό έργο πολλών γενιών και με χαρακτήρα γνήσια ελληνικό, ενώνει απ' την αρχή όλες τις ανανεωτικές δυνάμεις και περικλείνει δυνάμει όλες τις τάσεις, τις συχνά αντιτιθέμενες, συντηρητικές ή επαναστατικές, της νεοελληνικής σκέψης, που θ' αποδεσμευτούν προοδευτικά για ν' ακολουθήσουν το δικό τους δρόμο. Σημείο εκκίνησης μένει πάντα το εθνικό πρόβλημα". Είδαμε στην αρχή του κειμένου μας (§1) το νεοελληνικό θέατρο γενικά, μετά το 1821. Εκτός από τα καθαρευουσιάνικα κείμενα της περιόδου, ανθεί το κωμειδύλλιο, ηθογραφικά, ποιμενικά, δραματικά έργα. Ο Λίνος Πολίτης στην "Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας" σημειώνει ότι το 1896 πεθαίνει το κωμειδύλλιο και γεννιέται νέο θέατρο με επίδραση του Ίψεν. Ήδη το 1894 έχουμε το έργο του Αργύρη Εφταλιώτη "Βουρκόλακος" με επιδράσεις από το νατουραλισμό και τον Ίψεν.Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος επηρεάζεται στα θεατρικά του από τον Ίψεν (χωρίς να το παραδέχεται), το ίδιο ο Γ. Καμπύσης, ο Σπ.Μελάς, ο Π. Νιρβάνας, ο Παντ. Χορν, ο Νίκος Καζαντζάκης, που κινείται μέσα στο πνεύμα του "θεάτρου Ιδεών" και τον είχαν επηρεάσει "ιδιαίτερα στη δόμηση ενός έργου με ιδεολογικό περιεχόμενο". Τα τελευταία χρόνια του 19ου και τα πρώτα του 20ου οι ιδέες που κυκλοφορούν πλατιά είναι του σοσιαλισμού, του νιτσεϊσμού, που στο χώρο του θεάτρου παντρεύτηκαν συχνά με τον Ίψεν. Η πνευματική ζωή ήταν προσανατολισμένη προς τη Γερμανία. Τα περιοδικά της περιόδου Τέχνη" και "Διόνυσος" πρόβαλαν τους γερμανούς λογοτέχνες και όσους ήταν επηρεασμένοι από τους γερμανούς, όπως Ίψεν, Στρίντμπερκ και Χάμσουν. Έργα τους μεταφράζονται και παρουσιάζονται στη σκηνή. Η πρώτη παράσταση έργου Ίψεν στην Αθήνα είναι από τον Βονασέρα, "Βρυκόλακες" 29 Οκτωβρίου 1894.Ήταν της μόδας τότε ξένοι θίασοι να παρουσιάζονται στο αθηναϊκό κοινό.

Ο Δημ. Σπάθης, μιλώντας για την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, γράφει: "Δύο παραστάσεις στο -τέλος του 1894 είναι σημαδιακές. Οι "Βρυκόλακες" του Ίψεν με τον Βονασέρα και το "Κράτος του Ζόφου" του Τολστόη. Για το έργο του ρώσου κλασικού δεν ήταν ακόμα η στιγμή. Ήταν όμως η ώρα του Σκανδιναβού, ήδη από το 1892, χάρη σ' ένα άρθρο του Γ. Βιζυηνού στην "Εστία, η φήμη του Ίψεν είχε φτάσει στην Ελλάδα και το ενδιαφέρον της νέας διανόησης γι'αυτόν δεν είχε πάψει να μεγαλώνει" το 1898 παίζεται η "Έδδα Γάβλερ" στην Αθήνα από ξένο θίασο επίσης, με την Ντούζε. Το 1901 ο Κων.Χρηστομάνος στη "Νέα Σκηνή" του ανεβάζει το ίδιο έργο, και άλλα του Ίψεν ενώ το "Βασιλικό θέατρο" στο διάστημα 1901- 1908 ανεβάζει Ίψεν και Μπγιέρσον.Ο μεγάλος Θωμάς Οικονόμου στα 1909 ανεβάζει "Βρυκόλακες" του Ίψεν. Γενικά στην πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα παίζεται ο Ίψεν, αλλά όχι πάντα με επιτυχία. Αυτά είναι μερικά από τα "καλά σημάδια", στα οποία αναφέρθηκε ο Κωστής Παλαμάς στο "Γράμμα για τον Ίψεν".

Δημοσιευμένες εργασίες Θανάση Μουσόπουλου για το Γεώργιο Βιζυηνό:

1. Ο Κωστής Παλαμάς για το Γεώργιο Βιζυηνό, περ. "θρακικά Χρονικά", τ. 42, σελ. 32-36.
2. Θρακιώτες Αισθητικοί, περ. "θρακικά Χρονικά", τ. 44, σελ. 27-33.
3. Γ.Βιζυηνός: Εκατό χρόνια από το θάνατό του, εφημ. "Εμπρός" (Μάης 1996), "Νουμάς" (Φ.43, Απρίλης Μάης 1996), "Τα Μετέωρα" (Φ.111, 6 Σεπτεμβρίου 1996)
4. Προσέγγιση στη ζωή και στο έργο του Γ.Βιζυηνού, περ. "Φοροτεχνική και θρακική Προσέγγιση", τ. 23, Μάρτιος 1996, σελ 82-88.
5. Η θέση του Γ. Βιζυηνού στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, περ. "θρακική Επετηρίδα" τ. 10, 75-86
6. “... μα την ιδέα της τέχνης την θυμούμαι”, περ. "Εξώπολις", τ. 5, σελ. 162-166.
7. Ο Βιζυηνός Λαογράφος: "Οι Καλόγεροι", περ. "Φοροτεχνική και θρακική Προσέγγιση", τ. 24, σελ. 78-83, και τ. 25, σελ. 102- 108.
8. Ελάτε να γνωρίσουμε το Γεώργιο Βιζυηνό, Βιβλίο Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης, 1996, σελ. 40-43
9. Ο Άγγελος Σικελιανός για το Γεώργιο Βιζυηνό: Το πνεύμα της αυθεντικής ελληνικής ενότητας, περ. "Γιατί" τ. 253-4, Ιούλιος- Αύγουστος 1996, σελ. 40-43.
10. "Πρωτομαγιά", ένα αγνοημένο κείμενο του Γ. Βιζυηνού, περ. "Φοροτεχνική και θρακική Προσέγγιση" τ. 26, Ιούνιος 1996, σελ. 93-97, και τ. 27-28, Ιούλιος- Αύγουστος 1996, σελ. 115-119.
11. Αέναη συναίρεση αντιθέτων στο έργο του Γ. Βιζυηνού και "Το μόνον της ζωής του ταξίδιον". Εισήγηση σε Ημερίδα Νομαρχίας Ξάνθης 13-10-96, δημοσιευμένη στο βιβλίο "Προσέγγιση στο Γεώργιο Βιζυηνό", έκδ. Νομαρχίας Ξάνθης 1997, σελ. 29-37.
12. Αφιερώματα περιοδικών στο Γεώργιο Βιζυηνό, περ. "Ενδοχώρα", ειδ. Τεύχος 3, σ. 143-147
13. Γεώργιος Βιζυηνός - Ο Πρωτοπόρος Λαογράφος - Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου στη Θράκη, Έκδοση: "θρακικές Λαογραφικές Εορτές", Ξάνθη, 1999.