Η διαχρονική σταθερά και αξία της Σύρου και των ανθρώπων της

                                                    

Προσφυγόπουλα στην Ερμούπολη

                                                                      

του Θεοφάνη Μαλκίδη από την προλόγηση του βιβλίου του Δ. Χάλαρη
Τα Βάσανα Μικρών Ανθρώπων. Από τον Έβρο στη Σύρο - Παιδουπόλεις

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Εάν θα μπορούσαμε να συμπυκνώσουμε τον 20ο αιώνα σε τρία σημαντικά γεγονότα που επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν αρνητικά τον ελληνικό λαό, αυτά, κατά τη γνώμη μας θα ήταν η Μικρασιατική καταστροφή, ο εμφύλιος πόλεμος και η τουρκική εισβολή και κατοχή στην Κύπρο.

Παρά την χρονική απόσταση από το συμβάν, παρά το γεγονός ότι πολλοί από τους πρωταγωνιστές δεν βρίσκονται στη ζωή, παρά την επισήμανση ότι έχουν αμβλυνθεί τα πάθη και ίσως και ο ανθρώπινος πόνος που προκλήθηκαν, τα τρία παραπάνω γεγονότα, συνεχίζουν να αποτελούν κομβικά σημεία στην νεότερη ελληνική ιστορία. Γεγονότα που καθόρισαν την πολιτική, την κοινωνία, την οικονομία, την ιστορία, το χαρακτήρα, τη συνείδηση και το υποσυνείδητο, εν τέλει και τη ζωή πολλών ανθρώπων, εντός και εκτός Ελλάδος.

Η Μικρασιατική καταστροφή σηματοδότησε την απώλεια εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, τη δημιουργία αγνοουμένων, και τη βίαιη εκδίωξη των προσφύγων, πολλοί από τους οποίους βρήκαν καταφύγιο στη Σύρο. Όπως συνέβη το 1822 με τους διασωθέντες από τη σφαγή της Χίου.

Η Κύπρος, ανοιχτή πληγή μέχρι σήμερα, είχε τα ίδια αποτελέσματα με την καταστροφή του Ελληνισμού του Πόντου, της Θράκης, της Μικράς Ασίας, της Καππαδοκίας, της Κωνσταντινούπολης, και των Θρακικών Σποράδων Ίμβρου και Τενέδου, δηλαδή νεκροί, πρόσφυγες, αγνοούμενοι. Και στην περίπτωση της Κυπριακής τραγωδίας αρκετοί Έλληνες της Κύπρου θα βρουν καταφύγιο στη φιλόξενη γη της Σύρου.

2. Ο Εμφύλιος πόλεμος

Ο εμφύλιος πόλεμος αποτελεί ένα ιδιαίτερο ιστορικό συμβάν. Καταλυτικό γεγονός για εκατομμύρια Έλληνες και Ελληνίδες, ίσως και για το σύνολο του ελληνικού λαού, γεγονός που εκτυλίσσεται συνεχώς. Αναπαράγει μνήμες, διενέξεις, και συνεχίζει να παράγει έρευνες, συνέδρια, βιβλία, κινηματογραφικές ταινίες. Παράλληλα όσο αυτό είναι εφικτό, αυτές προσπαθούν ψύχραιμες και αντικειμενικές, έστω και εάν το ζήτημα παραμένει φορτισμένο.

Ο εμφύλιος πόλεμος έρχεται μετά από μία παγκόσμια σύρραξη, την οποία ο ελληνικός λαός την βίωσε ποικιλοτρόπως. Από το 1940 έως το 1944 φονεύθηκαν 550.000 άτομα (8% του πληθυσμού) και καταστράφηκε το 34% του εθνικού πλούτου, 409.000 κατοικίες ισοπεδώθηκαν, οι άστεγοι έφτασαν τους 1. 200.000 ενώ πυρπολήθηκαν 1.770 χωριά.

Η κτηνοτροφία μειώθηκε κατά 60% , η χωρητικότητα το εμπορικού ναυτικού έχασε το 73% , το 94% της χωρητικότητας των επιβατικών πλοίων είχαν βυθισθεί , από το σύνολο του σιδηροδρομικού δικτύου της Ελλάδας που κάλυπτε 2.679 χλμ μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο τα 680 χλμ ενώ και πάνω από το 90% των σιδηροδρομικών μηχανών είχε καταστραφεί. Καταστράφηκε επίσης το 56% του οδικού δικτύου, το 65% των ιδιωτικών αυτοκινήτων, το 66% των φορτηγών και το 80% των λεωφορείων.

Ο αριθμός των ίππων μειώθηκε κατά 60%, των μεγάλων ζώων επίσης κατά 60%, των μικρών ζώων κατά 80% , κάηκε το 25% των δασών και το 1944 η παραγωγή των δημητριακών μειώθηκε κατά 40% το καπνού κατά 89% και της σταφίδας της κυριότερης δηλαδή παραγωγής κατά 66%. Η απώλεια του 23% της ακίνητης περιουσίας είχε ως αποτέλεσμα χιλιάδες οικογένειες να μείνουν άστεγες. Η διώρυγα της Κορίνθου παραμένει αχρησιμοποίητη και η σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών -Θεσσαλονίκης δεν κατορθώθηκε να αποκατασταθεί μετά την καταστροφή των μεγάλων γεφυρών και των σηράγγων. Οι τιμές των εμπορευμάτων είναι 150 φορές υψηλότερες από τις προπολεμικές και τα ημερομίσθια καλύπτουν μόλις το τρίτο του κατώτατου ορίου διαβιώσεως. Πάνω από 3.500 χωριά και πόλεις, είχαν υποστεί καταστροφές από τους βομβαρδισμούς, τις λεηλασίες των κατοχικών δυνάμεων και τη φωτιά, ενώ η φυματίωση και η ελονοσία παρουσίαζαν έξαρση.

Αντί όμως η χώρα να επουλώσει τις πληγές της θα τις ξύσει περισσότερο. Τότε θα ενταθούν οι δολοφονίες πολιτών και από τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις, θα αυξηθούν τα πολιτικά πάθη και η χώρα θα σημαδευτεί για πολλές δεκαετίες από τον εμφύλιο πόλεμο.

Kατά τις επίσημες στατιστικές οι νεκροί του εμφυλίου ανέρχονται στους 40.000, αλλά ανεπίσημα φτάνουν στις 158.000, ενώ 80.000 έως 100.000 άτομα πέρασαν τα σύνορα και εγκαταστάθηκαν στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Το 1949 οι πρόσφυγες έφταναν τους 700.000, ενώ η χώρα παρουσίαζε μία απογοητευτική όψη, κυρίως στις υποδομές αλλά και τους υπόλοιπους οικονομικούς τομείς.

3. Τα παιδιά του εμφυλίου

Μία συγκλονιστική παράμετρος του εμφυλίου πολέμου αποτελούν τα παιδιά. Χιλιάδες ελληνόπουλα αναγκάστηκαν να αφήσουν τις εστίες τους, 150.000 υπολογίζονται τα παιδιά που εκτοπίστηκαν από τις περιοχές τους κι από τα οποία ένα μέρος ακολούθησε τους γονείς τους στις πόλεις, ενώ τα υπόλοιπα κλείστηκαν στις παιδοπόλεις, αναγκάστηκαν να φύγουν εκτός Ελλάδος και εκτός της ιδιαίτερης πατρίδας τους, να χάσουν τον ένα ή και τους δύο γονείς τους, και πολλά από αυτά να χάσουν και την ίδια τους τη ζωή.

Όσα επέζησαν έχασαν μία για πάντα την παιδική ηλικία που όλους μας συντροφεύει σε δύσκολες στιγμές. Αυτά τα παιδιά απώλεσαν τη μνήμη, την ταυτότητα, τη χαρά και το παιχνίδι- πολλά δε τα γνώρισαν καν- αναγκάστηκαν να ζήσουν έξω από την οικογένεια, έξω από χώρο που σε σημαδεύει σε όλη τη ζωή σου, και πολλές φορές έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Κάθε είδους. Όπως κάθε ζήτημα στον εμφύλιο έτσι και αυτό των παιδιών έχει δύο όψεις. Και ενδεχομένως και μία τρίτη η οποία όμως παγιδεύτηκε στην παράνοια του εμφυλίου, αφού «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι με τους άλλους».

Για τα παιδιά, τα αθώα θύματα του εμφυλίου πολέμου η τύχη και η πολιτική επιφύλαξε μία σκληρή μοίρα. Πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα- αλήθεια πόσα βιώματα και πόσα μηνύματα σε κινηματογραφικές ταινίες της μετεμφυλιακής Ελλάδας υπάρχουν σχετικά με τα παιδιά που έχασαν τους γονείς τους- η σκληρή όμως μοίρα για τα παιδιά είναι διαδεδομένη όταν το ανθρώπινο ον ξεχνά τη φράση του Αριστοτέλη περί «πολιτικού όντος». Χιλιάδες παιδιά έφυγαν από την Ελλάδα για να εγκατασταθούν στην ανατολική Ευρώπη- περίπου 25.000 με 28.000 - πολλά γύρισαν στην Ελλάδα, πολλά όχι, και χιλιάδες παιδιά έφυγαν από τις εμπόλεμες ζώνες της Βόρειας Ελλάδας, για να ζήσουν στις παιδοπόλεις.

Νέες ψυχές, νέοι άνθρωποι έγιναν λεία της διαπάλης εγχώριων και ξένων δυνάμεων. Παιδιά που έγιναν αριθμοί, προπαγάνδα, βία και την ίδια στιγμή που οι λαοί ξανάβρισκαν το βηματισμό τους, στην Ελλάδα «ο αδελφός σκότωνε τον αδελφό». Παιδιά που οι γονείς τους είτε ήταν στρατευμένοι στις δύο πλευρές, ή είχαν χάσει τη ζωή τους ή βρίσκονταν σε εξορία ή στη φυλακή για ιδεολογικούς λόγους, ή είχαν εκτελεστεί κατά τη διάρκεια της κατοχής, ή ήταν πολύ φτωχοί για να μπορέσουν να τα συντηρήσουν .

Και όταν τελείωσε το αιματοκύλισμα, ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε στην καθημερινότητα.

Οι παιδοπόλεις αποτέλεσαν τους χώρους όπου συγκεντρώθηκαν παιδιά από διάφορες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας , όπου ήταν μετά από ένα χρονικό διάστημα, το κεντρικό σημείο της σύρραξης, προκειμένου όπως αναφέρθηκε τότε να προστατευθούν από την «άλλη πλευρά» . Αντίστοιχα ήταν τα επιχειρήματα της «άλλης πλευράς» η οποία πήρε παιδιά και τα εγκατέστησε στις γειτονικές με την Ελλάδα χώρες και στην ανατολική Ευρώπη.

Οι παιδοπόλεις ιδρύθηκαν το 1947 , με πρωτοβουλία της τότε βασίλισσας Φρειδερίκης , και αποτέλεσαν σύμφωνα με τους δημιουργούς τους τα ιδρύματα «φιλοξενίας και περίθαλψης απροστάτευτων και ορφανών παιδιών» . Ήταν ένα δίκτυο 53 – για άλλους 58 και για άλλους περισσότερες- παιδοπόλεων στις οποίες έζησαν παιδιά από τις εμπόλεμες περιοχές και η υλοποίησή του προγράμματος έγινε με χρηματοδότηση του εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος». Ο αριθμός των παιδιών που πέρασαν από τις παιδουπόλεις κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου εκτιμάται περίπου στις 25.000

Το Βασιλικό Ίδρυμα Πρόνοιας όπως μετονομάστηκε η «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος», ανέφερε ότι μετά το καλοκαίρι του 1947, 18.000 παιδιά στεγάστηκαν σε 52 παιδοπόλεις, ενώ το καλοκαίρι του 1950, 15.000 παιδιά επέστρεψαν στα χωριά τους. Μετά το τέλος του εμφυλίου, οι περισσότερες παιδοπόλεις έκλεισαν και έμειναν 14 που συνέχισαν να φιλοξενούν 2950 παιδιά, «τα περισσότερα ορφανά ή άλλα τα οποία δεν μπορούσαν ή δεν έπρεπε να μεγαλώσουν με τις οικογένειές των» .

Είναι πολλές οι ιστορίες στις παιδοπόλεις, ιστορίες με πολλές και άγνωστες πτυχές που πολλές φορές βασανίζουν παιδιά μέχρι σήμερα, τόσο στην Ελλάδα, όσο και εκτός όπου βρέθηκαν. Μάλιστα από το 1950 και μετά υπήρξαν καταγγελίες και αποκαλύψεις για πώληση χιλιάδων παιδιών των παιδοπόλεων από κυκλώματα υιοθεσίας, τα οποία βρέθηκαν κυρίως στις ΗΠΑ. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βιβλία, ταινίες, περιοδικά που καταγράφουν πολλές και διαφορετικές οπτικές των παιδοπόλεων .

Μία από τις παιδοπόλεις που λειτούργησε την περίοδο εκείνη ήταν και αυτή της Σύρου. Εκεί πολλά παιδιά του νομού Έβρου, από τους Μεταξάδες και άλλους οικισμούς, αφού άφησαν τις οικογένειές τους, με πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού, έφτασαν στη Σύρο, όπου έζησαν με στερήσεις. Εκεί στη φιλόξενη για ακόμη μια φορά Σύρο, η οποία αποδείχτηκε η κατάλληλη για να δεχτεί διωκόμενους Έλληνες και γενικώς κατατρεγμένους ανθρώπους, βρήκαν καταφύγιο τα πιο αθώα θύματα του εμφυλίου πολέμου.

Τα παιδιά αυτά, μοιράστηκαν τη φτώχεια της μεταπολεμικής- μετεμφυλιακής Ελλάδας, με τους ντόπιους και προσπάθησαν να δαμάσουν την πείνα τους μαζί με τους Συριανούς και τις Συριανές, τους ανθρώπους που πλήρωσαν βαρύτατο φόρο αίματος με χιλιάδες νεκρούς κατά τη διάρκεια του πολέμου.

4. Αντί επιλόγου: Μία ακόμη καταγραφή για τα παιδιά του εμφυλίου πολέμου

Το βιβλίο του Δημητρίου Χάλαρη μας εισάγει σε ένα κόσμο, ο οποίος, πλην εξαιρέσεων, μας είναι εν πολλοίς άγνωστος και φορτισμένος ακόμη. Το βιβλίο διανθισμένο με βιώματα που είναι και ανεκτίμητες μαρτυρίες , αφηγήσεις, φωτογραφίες και γνώση του χώρου, μας δημιουργεί το πλαίσιο για να κατανοήσουμε την παιδόπολη της Σύρου και τη διαβίωση των παιδιών του Έβρου.

Η ανάλυση επικεντρώνεται στα παιδιά που προέρχονται από το νομό Έβρου, στα παιδιά που έζησαν με αρκετό πόνο τον εμφύλιο πόλεμο και το χωρισμό. Από το βιβλίο του Δημητρίου Χάλαρη προκύπτουν σημαντικά στοιχεία και χρήσιμα συμπεράσματα. Η λειτουργία της παιδόπολης, η εγκατάσταση των μικρών παιδιών από τον Έβρο, η σχέση τους με τους ντόπιους και τέλος η διαχρονική σταθερά και αξία της Σύρου και των ανθρώπων της. Της φιλοξενίας. Από τους Έλληνες της Χίου το 1822, τους Έλληνες της Μικράς Ασίας εκατό χρόνια αργότερα, μέχρι τα παιδιά του Έβρου, η Σύρος και οι άνθρωποι της, αποδεικνύει αυτό που επιθυμούμε να βρούμε στις δοκιμασίες και στις πιο δύσκολες στιγμές της ζωής μας. Αλληλεγγύη, συντροφικότητα, παρηγοριά, φιλανθρωπία, υποστήριξη, ανιδιοτελή και ανυπόκριτη αγάπη, καλοσύνη, στοργή προς τα παιδιά.

Αλεξανδρούπολη- Έβρος- Θράκη

Οκτώβριος 2010