Ενα τυχαίο γεγονός με οδήγησε στην αναζήτηση στοιχείων ενός ανθρώπου , που απ΄ ότι φαίνεται και από την έρευνά μου , ενός αγαπητού <<Συριανού>> του δάσκαλου Ζαχαρία Δρόσου. Το <<προσφυγόπουλο από την Ιωνία>> όπως αποκαλεί σε ημερολόγιό του τον εαυτό του. Η αναζήτηση αυτή άρχισε να ξετυλίγει ένα απίστευτο κουβάρι , που χάνεται στο βάθος της πρόσφατης ιστορίας του Ελληνισμού , τη Μικρασιατική Καταστροφή.Ενα ταξίδι από το Γέροντα της Μ. Ασίας στο Ν. Γέροντα Καβάλας αλλά και στη Σύρο. Ας πάρω όμως τα πράγματα από την αρχή.
Γέροντας Μικράς Ασίας - Λίγο πριν τις ‘’μαύρες μέρες’’
Αν και τα τύμπανα του πολέμου ηχούσαν από χρόνια, η ελπίδα για προέλαση του Ελληνικού Στρατού (Ε.Σ.) νότια του ποταμού Μαιάνδρου, παρέμενε άσβεστη στις καρδιές των Ελλήνων της περιοχής. Καιρό πριν, από τα πρώτα επεισόδια είχε ξεκινήσει ένα κύμα προς την μητέρα Ελλάδα, αλλά η λέξη πρόσφυγας ή για να είμαστε ακριβολόγοι ‘’ανταλλάξιμος’’ με την βαρύτητα και το νόημα που τελικά τους προσδόθηκαν , δεν υπήρχαν σε κανενός απλού ανθρώπου την σκέψη.
Τον Σεπτέμβριο του 1921, ο Ε.Σ. είχε σταθεροποιηθεί ανάμεσα στην Κίο, το Εσκί Σεχίρ, το Αφιόν Καραχισάρ και τον ποταμό Μαίανδρο, με μήκος μετώπου 700 χιλιόμετρα. Ιδιαίτερα μετά την διακήρυξη Ουίλσον που στο δωδέκατο άρθρο ρύθμιζε το μικρασιατικό ζήτημα ως εξής: «Η Οθωμανική κυριαρχία θα οφείλη να περιορισθή εις το εσωτερικόν των χωρών εκείνων εις τας οποίας υπερτερεί πραγματικώς το Οθωμανικόν στοιχείον.» , η κατάσταση είχε ισορροπήσει και δεν φαίνονταν ιδιαίτερα επικίνδυνη. Οι εκδιώξεις και η τρομοκρατία όμως προυπήρχαν και συνέχιζαν να ταλαιπωρούν τους Έλληνες.
Γέροντας Μικράς Ασίας - οι Διωγμοί
Έως το καλοκαίρι του 1922 οι καταστάσεις αλλάζουν. Το μέτωπο δεν αντέχει και σταδιακά υποχωρεί άτακτα και με σοβαρές απώλειες. Η καταρράκωση του ηθικού των ελληνικών δυνάμεων, οι συνεχείς κυβερνητικές αλλαγές στην Αθήνα, το τεράστιο κόστος συντήρησης του στρατεύματος και η γενικότερη δυσφορία, δυσχέραιναν ακόμη περισσότερο την ήδη δύσκολη θέση της Ελλάδας. Στα προβλήματα αυτά έρχεται να προστεθεί η αδιαλλαξία της Τουρκικής πλευράς σε οποιοδήποτε σχέδιο για επίλυση πρότειναν οι Έλληνες στους συμμάχους. Σταδιακά διαφαίνεται η προκλητική πλευρά των Τούρκων, των απλών ανθρώπων που μέχρι χθες ήταν ο ''φίλος” ή ο “γείτονας”. Καταδώσεις και εξευτελισμοί συμβαίνουν παντού και όλο και περισσότερο η απειλή είναι ορατή. Κάποιοι πιστεύοντας ακόμη στην σωτηρία από τον Ε.Σ. οργανώνουν αντίσταση στον Γέροντα. Στρατολογούνται νεαρά παλικάρια, όσα είχαν απομείνει από τις εξορίες και την αιχμαλωσία και οι πρεσβύτεροι χρηματοδοτούν τον οπλισμό.
Μάταια ο τελευταίος προεστός του χωριού Σπυριδονίδης Ιωάννης προσπαθεί να συνετίσει τους νεαρούς, το πάθος τους για πόλεμο είναι τέτοιο που τα λόγια του χάνονται στον αέρα. Σώζει όμως από τα χέρια τους τον φίλο του Μουσταφά και τον φυγαδεύει κρυφά. Ο Τούρκος φεύγοντας του είπε δακρυσμένος: {…..Αυτά αργκαντάς τα πληρώνει ο Θεός…}. Προφητικές οι κουβέντες του. Όταν ο δημογέροντας πήγαινε στα Σώκια, να ζητήσει καράβια για την σωτηρία του χωριού, Τούρκοι τον συνέλαβαν. Θα τον εκτελούσαν αμέσως, αν δεν βρίσκονταν ένας Τούρκος στρατιώτης που προφασίστηκε ότι ήθελε εκείνος την χαρά να τον σκοτώσει. Όμως ο Θεός είναι μεγάλος, όχι μόνο δεν τον σκότωσε, αλλά τον πήγε στα Σώκια, όπου του χάρισε την ελευθερία του. Η κουβέντα του Μουσταφά βγήκε αληθινή, Τούρκο έσωσε, Τούρκος τον έσωσε.
<<Τις τραγικές εκείνες ώρες, τον Ιούλιο του 1922, όσοι συγχωριανοί μας μπορούσαν να μετακινηθούν κατάφυγαν στο νησάκι της Παναγίας, λιγότερο από ένα ναυτικό μίλι από την ακτή των Καρακουγίων. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια διάσωσης, περίπου 900 ψυχές βρήκαν προσωρινό καταφύγιο και ελπίδα στο νησί.
Στην μαρτυρία του Δρόσου Στυλιανού αναφέρονται οι πολλαπλές μετακινήσεις που ο ίδιος μαζί με άλλους χωριανούς του υπέστη. Η τακτική των Τούρκων (όπως αναφέρει) με τις άσκοπες μετακινήσεις του «ανδρικού» πληθυσμού αποσκοπούσε στην ηθική και οικονομική εξόντωση μας. Ο φόβος της εξορίας περιόριζε κάθε σκέψη μας για αντίδραση. Στα χωριά οι μάνες και οι γυναίκες μας, ήταν ανήμπορες και απροστάτευτες στις βάρβαρες διαθέσεις των Τούρκων. Οι ληστείες και οι εξευτελισμοί δεν προκαλούσαν πλέον εντύπωση σε κανέναν, είχαν γίνει καθημερινή πράξη. Άλλες προφορικές και γραπτές πηγές αναφέρουν ότι οι Γεροντιανοί στο νησάκι, δεν είχαν επαρκείς προμήθειες σε τρόφιμα και νερό. Έτσι από φυγάδες βρέθηκαν παγιδευμένοι. Την δυσμενή αυτή κατάσταση άλλαξε η ανδρεία και η αυταπάρνηση ενός τότε 20χρονου( πιθανό όνομα Ηρόδοτος Παξιμάδης), που με κίνδυνο της ζωής του κατάφερε μετά από περιπλάνηση οκτώ ημερών να φθάσει στην Έφεσο και να ειδοποιήσει τις ελληνικές αρχές. Αυτή είναι η μία εκδοχή. Υπάρχουν όμως και άλλες που αναφέρουν την βοήθεια στον απεγκλωβισμό από το νησάκι των Μανόλη Καίπα και του Σταμάτη Δρόσου σαν σωτήρια για τους χωριανούς. Ο πρώτος χρησιμοποιώντας τις γνωριμίες του στο παλάτι και τον τότε πρωθυπουργό Γούναρη Δ. και ο δεύτερος με την ηρωική του πράξη να ειδοποιήσει στην Σάμο τις αρχές, φθάνοντας εκεί με το δικό του καΐκι, έσωσαν πολλούς χωριανούς από την μανία των Τσετών. Η ανταπόκριση ήταν άμεση, αποστάληκαν δύο πλοία το αντιτορπιλικό «Αετός» και το κρουαζιερόπλοιο «Κωνσταντινούπολης» που βρισκόταν στην Ρόδο με αλλοδαπούς τουρίστες (!). Τα καράβια εμφανίστηκαν στην παραλία του Γέροντα στις 2 Ιουλίου 1922. Ομοβροντίες για ειδοποίηση ακούγονται, αλλά οι χωριανοί παραμένουν κρυμμένοι από φόβο μήπως είναι «μπαμπεσιά» των Τούρκων. Θάρρος παίρνουν στο άκουσμα των πρώτων ελληνικών εμβατηρίων και γρήγορα τρέχουν στους λυτρωτές τους. Πόσο πλανεμένοι είναι, οι περισσότεροι δεν θα περάσουν ποτέ το Αιγαίο.
Μια συγκινητική όσο και σπάνια περιγραφή μας δίνει στο βιβλίο του L’ Asie Mineure en ruines, Paris,1924 ο Saturnino Ximenez , που επισκέφθηκε με θαλαμηγό τη δυτική Μικρά Ασία, την άνοιξη του 1923 “...Η εντύπωση από το εσωτερικό των σπιτιών σπαρακτική. Τα ίχνη του πλιάτσικου ανεξίτηλα … Οι κάτοικοι του Γέροντα ζούσαν ζωή αζόριστη, ειρηνική. Ήσαν εργατικοί και απελάμβαναν μια σχετική άνεση. Οι κατοικίες τους ήσαν παστρικές, νοικοκυρεμένες. Βρήκαμε ακόμη, κομόντες, καναπέδες, εταζέρες, λάμπες πετρελαίου, παιδικά παιχνίδια, μηχανές ραψίματος, δίσκους γραμμοφώνου, εργαλεία, σύνεργα μαγειρικής…Πηγαίναμε από σπίτι σε σπίτι, με σφιγμένη καρδιά, ατενίζοντας την συμφορά. Η φυγή θα πρέπει να ήταν ξαφνική, ταχύτατη. Αλαφιασμένος ο κόσμος δεν είχε τον χρόνο να πάρη μαζί του τίποτα. Τα μαγαζιά τροφίμων και οι ταβέρνες είχαν ακόμη τους πάγκους και τα ράφια τους, τα κατάστιχα των λογαριασμών ήσαν σκισμένα στο πάτωμα, ανάκατα με θραυσμένα σκεύη και κάθε είδους σύντριμμα. Μια τραγική σιωπή πλανιόταν πάνω από όλα αυτά: η σιωπή των νεκρουπόλεων.…Στο σχολείο οι πλιατσικολόγοι είχαν υπερβεί τον εαυτό τους. Τα πάντα ήσαν σπασμένα, σκισμένα, ποδοπατημένα…Τα σπίτια της πλατείας είχαν αυλές με δενδρύλλια και άνθη. Σε ένα από αυτά πρόσεξα πως κρέμονταν ακόμη στα παράθυρα ξεθωριασμένες γιρλάντες από χάρτινα ρόδα σε χρώμα γκρενά, κατάλοιπο προφανώς διακόσμου οικογενειακής γιορτής. Η φύση σιγά-σιγά κυρίευε τα πάντα…Ο περίβολος της εκκλησίας ήταν ακόμη γεμάτος εγκαταλελειμμένα μπαούλα που οι φυγάδες μες στην βιασύνη τους δεν πρόλαβαν να πάρουν μαζί τους και τ’ άφησαν εκεί για περισσότερη ασφάλεια. Ήσαν κενά κι’ από τα περισσότερα έλλειπαν και οι κλειδαριές. Μπήκαμε στο ναό. Απερίγραπτη η ερήμωση του….Από τα θωράκια του τέμπλου με τα κάπως αφελή τους σκαλίσματα και τον αδέξιο χρωματισμό, είχαν αφαιρεθή οι ιερές ζωγραφιές. Η αγία Τράπεζα σχισμένη στα δύο…». Ευχαριστώ τον έφορο ιστορικού αρχείου του συλλόγου <<Διδυμαίος Απόλλων>> από το Ν. Γέροντα Καβάλας κ. Σ. Βαρυπάτη για τις πληροφορίες , απόσπασμα των οποίων χρησιμοποιήθηκε στο παρόν αφιέρωμα.
Γέροντας Μικράς Ασίας - Σύρος
<<Στο ίδιο έργο θεατές ,
θ' ανακαλύψεις μια πατρίδα ξεχασμένη
παραδομένη στους καιρούς και σε πελάτες πονηρούς
σε συμπληγάδες μια ζωή παγιδευμένη>>
Στο ίδιο έργο λοιπόν , ο Ζαχαρίας Δρόσος το προσφυγόπουλο της Ιωνίας , ο δάσκαλος της Σύρου , να πως περιγράφει τις δικές του εμπειρίες << Γεννήθηκα στο Γέροντα κωμώπολη της Μ. Ασίας. Απέχει λίγα χιλ. από τη Μίλητο πρωτεύουσα της Ιωνίας.Ο Γέροντας στην αρχαιότητα ήταν θρησκευτικό κέντρο των Ελλήνων και των βαρβάρων. Εδώ υπήρχε το ονομαστό μαντείον του Διδυμαίου Απόλλωνα. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης , στο θρυλικό κάβο του Γέροντα έλαβε χώρα η ιστορική ναυμαχία >> .( Ναυμαχία του Γέροντα όπου ο στόλος του Μιαούλη νίκησε την τρομερή υπεροπλία του τουρκοαιγυπτιακού στόλου με αποτέλεσμα να σωθεί η Σάμος και να καθυστερήσει η απόβαση στην Πελοπόννησο).
<<Οταν τα Ελληνικά στρατεύματα πολεμούσαν στα βάθη της Μ.Ασίας , η περιοχή μας από τον Μαίανδρο ποταμό ως την Αλικαρνασσό είχε καταληφθεί από Ιταλούς. Και όταν απεχώρησαν οι Ιταλοί, η διαταγή ήταν , τα ελληνικά στρατεύματα να μην προχωρήσουν πέρα από τον Μαίανδρο. Οι Τούρκοι είχαν οργανωθεί σε αντάρτες(τσέτες) και προκαλούσαν δολιοφθορές στο στρατό μας και στα απομονωμένα ελληνικά χωριά αντίποινα......>>.Και συνεχίζει ατο ημερολόγιό του ο αείμνηστος Ζ.Δρόσος <<Η μητέρα μου μάζεψε τα χρυσαφικά της και ότι χρυσό είχαμε, κλείσαμε το σπίτι και πήραμε το κλειδί με την ελπίδα πως θα γυρίσουμε. Μαζί με τους συγγενείς κατεβήκαμε στη θάλασσα και μ΄ ένα καίκι μας αποβίβασαν στο νησάκι της Παναγιάς. Σε οκτώ μέρες το καίκι πήγε στη Σάμο, ανέφερε στις Ελληνικές αρχές την κατάστασή μας και αμέσως κατέφθασαν τα αντιτορπιλλικά Σφενδόνη (το άλλο πλοίο που είναι καταγεγραμμένο είναι το Α/Τ ΑΕΤΟΣ) και ένα φορτηγό το Κωνσταντινούπολη. Το φορτηγό παρέλαβε όσους βρισκόμασταν στο νησί και αντί να μας φέρει στην Ελλάδα μας πήγε στη Σμύρνη. Από τη Σμύρνη με το τραίνο μας μετέφεραν σ΄ ένα ελληνικό χωριό το ΄΄Παλιατζίκι΄΄ .Μια μέρα καταφθάνει ένας Μηροπολίτης από τη Σμύρνη και ειδοποιεί τον κόσμο να παραλάβουν ότι μπορούν και να φύγουν για τη Σμύρνη γιατί τα ελληνικά στρατεύματα οπισθοχωρούν......Υστερα από μια μέρα ταξίδι φθάσαμε στο Αγγλικό προξενείο της Σμύρνης. Μας υπέδειξαν να πάμε στην αποβάθρα ΄΄Ψαριανά΄΄ κοντά στην Πούντα. Εκεί βρισκόταν ένα καίκι Συμιακό. Είχε προορισμό να φορτώσει σιτηρά και του υπέδειξαν να παραλάβει επιβάτες για την Ελλάδα.Ο καπετάνιος έξυπνος άνθρωπος, μόνο με χρυσό δεχότανε τους επιβάτες.Καθώς ανοιγόμασταν όλοι έκαναν το σταυρό τους και δόξασαν το Θεό....Το θέαμα που παρουσίαζε το λιμάνι ήταν θλιβερό.Χιλιάδες στρατός είχε κατακλύσει τα πάντα. Αοπλοι, αμίλητοι, εξουθενωμένοι, πολλοί ρακένδυτοι, ξυπόλητοι , είχαν τυλίξει τα πόδια τους με τσουβάλια γιατί είχαν λιώσει τ΄ άρβυλά τους.Μια λαοθάλασσα που ζητούσε ένα μέσο να γυρίσει στην πατρίδα...Το καίκι μας έπλεε με πανιά. Ηταν έρμαιο των ανέμων και των κυμάτων. Επειτα από λίγες ημέρες χωρίς εφόδια και μέσα σε καταιγίδα μας έρριξε σ΄ έναν όρμο στη Σάμο, στον ΄΄Αγιο Κωνσταντίνο΄΄, περιοχή ακατοίκητη.Πεζοί φθάσαμε στη Σάμο όποι οι Σάμιοι μας δέχτηκαν με εγκαρδιότητα, συγκίνηση και έσπευσαν να μας προσφέρουν κάθε βοήθεια. Ενα σκληρό κτύπημα της μοίρας αλλάζει την πορεία της ζωής μας. Υστερα από τρία χρόνια χάνουμε την μάνα μας. Τον πατέρα μου και όλους τους άρρενες του χωριού μας πριν αποβιβασθούν τα ελληνικά στρατεύματα στη Μικρά Ασία , οι τούρκοι τους οδήγησαν στο εσωτερικό της τουρκίας να εργασθούν σε καταναγκαστικά έργα και κανείς δε γύρισε...Μείναμε τρία αγόρια ορφανά και απροστάτευτα. Οι συγγενείς μας , πρόσφυγες και αυτοί αδυνατούν ν΄ αναλάβουν την προστασία μας...Η μητέρα μου είχε έναν αδελφό στην Αμερική ευκατάστατο. Δε γνωρίζαμε όμως τη διεύθυνσή του. Οι συγγενείς μας κατέφυγαν στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Αυτός μας έφερε στα αμερικάνικα σχολεία της Σύρου.Τα σχολεία αυτά ιδρύθηκαν με πόρους της Ελληνικής Ομογένειας με την ονομασία ΄΄Αμερικανική Περίθαλψις Εγγύς Ανατολή΄΄. Ευχαριστώ τον κ. Δ. Χάλαρη για την παραχώρηση του υλικού που αφορά το Ζ.Δρόσο, απόσπασμα του οποίου χρησιμοποιήθηκε.
Υ.Γ. Στα χέρια μου κρατώ ένα αντίγραφο από το Ιστορικό Αρχείο Ερμούπολης. Ζαχαρίας Δρόσος του Νικολάου. Από τα Σώκια περιοχή του Γέροντα Μ.Ασίας. Σε ηλικία 15 ετών στις 10 Ιουλίου 1928 δίνει τον όρκο στο Δήμο της Ερμούπολης. Εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά στις 16 Ιουλίου του 2002 αφήνει την τελευταία του πνοή. Τον τόπο που τον αγκάλιασε τις δύσκολες ώρες της ορφάνιας και της προσφυγιάς , τον ίδιο τόπο επέλεξε για τελευταία του κατοικία. Στις 26-27 Μαρτίου πραγματοποιείται στην Καβάλα το 2ο Πανελλήνιο Συμπόσιο με τίτλο <<Τα πρώτα χρόνια στις νέες πατρίδες- Η αποκατάσταση>>. Στις διήμερες εργασίες του και δραστηριότητες θα προσπαθήσει να φωτίσει την ιστορία των Γεροντιανών προσφύγων τα πρώτα χρόνια στην Ελλάδα, με τον ερχομό τους και την εγκατάσταση σε διάφορες πόλεις και νησιά. Θα αναδείξει τις δυσκολίες και τις ιδιαιτερότητες που συνάντησαν από το 1922 μέχρι το 1940, σε όλα τα μέρη της Ελλάδας (από Καβάλα, Αθήνα, Πάρο, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Σάμο, Νάξο, Κω, Ασπρόπυργο, Αμοργό, Ρόδο, Μύκονο, Λαμία, Εύβοια, Χανιά, Τρίκαλα, Τήνο, Πόρο και Λέρο) στην προσπάθειά τους να ξεκινήσουν μια καινούργια ζωή.
Η έρευνα αυτή ευελπιστούμε να σταθεί αρωγός στην προσπάθεια που καταβάλει ο πολιτιστικός σύλλογος <<Ο Διδυμαίος Απόλλων>> του Ν.Γέροντα Καβάλας για τη συλλογή και καταγραφή στοιχείων Γεροντιανών απ΄ όλη την Ελλάδα. Ηδη την Κυριακή αναμένω στη Σύρο εκπρόσωπο του συλλόγου για μια εκτενέστερη συζήτηση και προβολή του θέματος - η συνέντευξη θα παρουσιαστεί τη Δευτέρα στις 11.00 το πρωί στο ραδιόφωνο της Ι.Μ.Σύρου.
